Non coñecemos o seu nome pero hai poucos meses nalgún lugar do mundo naceu o habitante número sete mil millóns. “Os próximos dous mil millóns de persoas que se agregarán á poboación mundial vivirán en cidades; en consecuencia, é necesario planificar para eles dende agora” advirte o informe “Estado da Poboación Mundial 2011” da ONU.
¿Onde aloxar eses millóns por vir? “O Triunfo das Cidades”, recente libro do profesor de Harvard Edward Glaeser, reivindica que elas -as grandes cidades- son a única alternativa a esta temible combinación de crecemento demográfico explosivo, quentamento global, crise enerxética e pobreza endémica: “Seria moito mellor para o planeta que a súa poboación urbana vivira en cidades densas levantadas arredor do ascensor, en lugar de facelo en áreas diseminadas construídas en torno ao automóbil,”. Os seus estudos demostran que a cidade estendida de baixa densidade poboacional provoca maior impacto ambiental e social negativo que as urbes compactas e densas. A casa individual exentar -mal que nos malia os arquitectos- deveu no tipo de vivenda que máis enerxía, terra e auga consume; sendo a contra-cara dun modelo territorial inviable e ecoloxicamente insustentable. ¿Podemos seguir ensinando, publicando e premiando estes paradigmáticos exemplos da “alta costura” arquitectónica sen facer unha reflexión critica das súas consecuencias?
Aquí o 92% dos arxentinos vivimos en cidades e as súas periferias creceron nos últimos anos de tres formas: A privada mediante barrios pechados e similares; a pública con conxuntos habitacionales de vivenda social, e a espontánea vía asentamentos irregulares e vilas miseria. Así e por distintas razóns, agrandouse a mancha urbana sen planificación e con moi baixa densidade; ocupando gran cantidade de terras fértiles ou intervindo imprudentemente fráxiles eco-sistemas de regulación hidrolóxica como brañas e outras zonas inundables. Hoxe os barrios pechados usan 40 mil hectáreas contra as 20 mil da cidade de Bos Aires; duplican a súa superficie para albergar menos xente que o barrio de Caballito. Unha verdadeira dilapidación do territorio máis rico e produtivo do planeta, xusto cando os alimentos son vitais. Ademais a súa dependencia do automóbil leva consigo altos consumos de combustibles fósiles e emisións de CO2 que agrava o quentamento global. Probablemente por iso Rosario foi a primeira cidade do país en debater publicamente e prohibir novos barrios pechados na súa periferia. Privilexiar o valor social e estratéxico do chan por sobre a especulación e a fragmentación son fundamentos da flamante Lei. ¿É sostible continuar loteando ao infinito a Pampa Húmida e o Delta?
Dende o sector público, a vivenda de interese social tamén evitou a densidade e o tecido urbano compacto, probablemente para afastarse do fracaso dos barrios tipo “Forte Apache” nos anos ’70. Na súa substitución este Estado optou – case sempre- por conxuntos illados de casas nas periferias. Sen unha reflexión arquitectónica nin dos materiais e o ambiente que se propoñen; con trazados de rúas ensimesmados que suplantan a eficaz “mazá crioula”, estas “solucións habitacionales” foron unha nova oportunidade perdida para convocar a pensar, deseñar e construír un mellor hábitat para moitos. Hoxe é máis importante facer cidade que facer vivendas. Por iso o sinérxico é abrir rúas e urbanizar as vilas, crear espazo público de calidade en zonas marxinais, mellorar vivendas existentes, densificar e levar auga potable e cloacas alí onde non existen, sanear o Regato e as concas contaminadas do conurbano, fortalecer cidades intermedias, e investir seriamente nos trens e o transporte público metropolitano.
Barrios pechados, conxuntos habitacionaáis illados e asentamentos irregulares de pobreza extrema son, por opción ou por necesidade, modelos non sostibles de anti-cidade.
Facer cidade. ¿Como? Compacta e intensa, mesturando xente, usos, densidades e tipoloxías edilicias diferentes. Con espazo público de alta calidade; prazas, rúas e parques de coidado deseño e mantemento. Con actividades comerciais e produtivas compatibles cunha vida sanda. Con novas vivendas colectivas, cómodas, eficientes enerxeticamente, feitas con materiais sustentables e teitos verdes. Con equipamentos culturais, educativos e sanitarios para todos. Con transporte público estendido, sostible e diversificado. Coidando os barrios, o ambiente e o noso patrimonio. Integrando e urbanizando as vilas e as periferias informes. Posibilitando con políticas activas o acceso a unha vivenda digna e urbana. Unha cidade mellor, máis solidaria, onde impere a lei e onde os distintos poidamos convivir sen ter que recorrer a muros e seguridade privada. Onde cada un encontre o seu lugar e poida construír o seu propio proxecto de felicidade. Esta podería ser a solución á nosa actual encrucillada. ¿Estaremos en condicións, como disciplina e colectivo profesional, de asumir este crucial desafío?
Martin Marcos . Arquitecto e urbanista. Profesor Titular FADU UBA
bos aires. decembro de 2013
Docente de la Facultad de Arquitectura, Diseño y Urbanismo (UBA) y director del Museo de Arquitectura y Diseño de la Sociedad Central de Arquitectos en Buenos Aires hasta 2018. Actualmente lleva la dirección del Museo Nacional de Arte Decorativo – MNAD, en el Palacio Errázuriz-Alvear.
